Özgürlük: Bir Düş

Özgürlük, sadece zincirlerin yokluğu değil; onları hem dışarıda hem de içeride aşma mücadelesidir. Tarih boyunca kültürler, bu fikri kendi mitlerine uyacak şekilde büktüler. Yunanlılar eleutheria'yı kamusal erdem olarak yüceltti, Budistler nirvana'yı şiddetli arzulama halinden sıyrılma olarak çerçeveledi, modernite ise onu bir haklar listesi olarak sattı. Ancak gerçek özgürlük sabit bir durum değil, koşullanmaya ve zihnin kendi tuzaklarına karşı bir başkaldırıdır. Peki ya işin püf noktası? Çoğu insan, 'özgür olma' yanılsamasını aşıp, kendilerini gerçekte kimden veya neyden kurtardıklarını asla sorgulamaz.

Gerçek özgürlük, dünyaya dokunmadan önce zihinde ateşlenir. Hiçbir yasanın veremeyeceği, hiçbir tiranın çalamayacağı sarsılmaz bir hakimiyet olarak. Stoacılar bunu biliyordu: bilgeleri, fırtınaları değiştirerek değil, kendi zihinlerinin dümenine geçerek özgürlüğü bulmak. Budistler bunu daha derine indirdi: sadece acıya dayanmak değil, acı çeken benliğin ta kendisini parçalara ayırmak. Varoluşçular ise onun ürpertici bedelini ortaya serdi: kurtarıcı bir ilahi senaryo olmadan, kendimizi her gün yeniden icat etmek. Bu edilgen bir 'iç huzur' değil, yanılsamalara karşı verilen bir savaştır. Egonun kurgularını soyup atmak, koşullanmış korkularla yüzleşmek; işte özgürlüğün nefes aldığı yer burasıdır.

Batı Kökleri: Eleutheria ve Libertas'ın Paradoksu

Özgürlüğün Batı kökleri bir paradoks ortaya koyar: hiçbir zaman salt kişisel olmadı, her zaman birey ve toplum arasında pazarlık edilen bir anlaşmaydı. Antik Yunan ve Roma —sıklıkla sınırsız özgürlüğün beşiği olarak mitleştirilir— aslında özgürlüğü göreve zincirledi. Yunan eleutheria'sı bir izin belgesi değil, kamusal katılımın sonucu olarak kendi kendini yönetme ayrıcalığıydı. Aristoteles'in Politika 1317'de ilan ettiği gibi, onun özü 'sırayla yönetmek ve yönetilmek' dinamiğinde yatıyordu. Özgür olmak agorada tartışmak ve şehir devletini savunmaktı. Bireycilik tam da bu kolektif yükümlülük aracılığıyla serpildi.

Roma'nın libertas'ı bunu daha da büktü: sadece eylem özgürlüğü değil, efendilerden özgürlük anlamına geliyordu. Ancak burada bile, özgürlük gizli şartlar barındırıyordu ve yalnızca yasanın demir çerçevesi içinde var olabiliyordu. Paradoks sürdü: Senato'nun kararnamelerine bağlı olarak özgür olabilirdin.

Bu çelişkiler, Batı'nın kalıcı gerilimini besledi: özgürlük birey için bir kalkan mı, yoksa kolektif için bir araç mı? Atina ve Roma, özgürlüğün fedakarlık gerektirdiği ve bedelinin sonsuz bir teyakkuz olduğu talebiyle yanıt verdi. Bu ikilemi miras alan günümüz 'demokrasileri' hala ikisini dengelemekte zorlanıyor.

Doğu'da Özgürleşme: Zihnin Bağlarını Çözme Sanatı

Batı'nın özgürlüğü haklar ve yasaların kalelerini inşa ediyorsa, Doğu bilgeliği benliğin kalesini parçalar. Burada özgürlük anayasalar aracılığıyla talep edilmez; egonun, direncin ve kontrol yanılsamasının çözülmesiyle keşfedilir.

Budizmin radikal önermesi, özgürlük kazanılmaz, fark edilir idi. Acı dediğimiz şey, zihnin arzulamaya olan bağımlılığıdır; bu, kendi kendine inşa edilmiş bir kafestir ve daha fazlasını (veya daha azını) isteme arzusu her seferinde yeni çubuklar döver. Nirvana? Zihnin kendi hapishanelerini beslemeyi bıraktığı andan ibarettir. Sekiz Aşamalı Yol bir ahlak kodu değil, zihinsel söküm için bir araç takımıdır. Farkındalık bir keski, meditasyon bir çekiçtir.

Taoizm bunu daha da ileri götürür: özgürlük, akıntıya teslim olmaktır. Batı iradenin doğa üzerindeki zaferini yüceltirken, Taoist bilge iradeyi tamamen 'unutarak' gelişir. Tao Te Ching'in paradoksu her şeyi söyler: "Sert olan kırılır; esnek olan fırtınayı sırtında taşır." Akıntıya karşı yüzmek yorgunluktur; onunla süzülmek ise egemenliktir.

Zen ikisini tek bir bıçakta sivriltir. Suzuki'nin boyundurukları yasalar veya tiranlar değil, dilin ve mantığın daha ince zincirleridir. Bir koan öğretmez; patlar. Zihin kategorize etmeyi bıraktığında (özgür ve bağımlı, ben ve öteki), geriye kalan 'öylesilik'tir: tereddütsüz eylem, hesapsız şefkat.

Özünde Zen, kişinin kendi varlığının doğasını görme sanatıdır ve bizi esaretten özgürlüğe giden yola işaret eder. Bizi doğrudan hayat pınarından içmeye yönlendirerek, bu dünyada sonlu varlıklar olarak genellikle acı çektiğimiz tüm boyunduruklardan bizi özgür kılar.

— Suzuki

Doğu'nun Batı'ya meydan okuması: Eğer zihin kendi zorlamalarının kölesi olarak kalıyorsa, politik özgürlüğün ne faydası var?

Stoacı Çıkış: Özgürlük Olarak Kale

Doğulu bilgeler benliği dağıtırken, Stoacılar onu silahlandırır —edilgenlikle değil, acımasız bir ayırt etme gücüyle. Onların önermesi basitliğinde radikaldir: özgürlük kaosun yokluğu değil, neyin önemli olduğunu adlandırma egemenliğidir.

Epiktetos'un şu sözü paradoksu çözer: "Biz olaylardan değil, onlar hakkındaki yargılarımızdan mustaribiz." Bir tiran, zincirlerinizin mülkiyet hakkını ancak siz ona zihninizin tapu senedini verirseniz elinde tutar. Seneca bunu daha da ileri götürür: "Arzulardan kurtulmuş olan kişi, korkulardan da kurtulmuştur." Burada özgürlük, sürgünü bile bir ceza değil, yeni bir eve taşınmak gibi hissettirecek kadar dünyayı net görebilmenin zihinsel bir eğitimidir.

Stoacılar çarpıcı bir paradoks önerdi: gerçek özgürlük, dünyayı kontrol etmekten değil, gücümüzün ötesinde kalanlara dair tüm endişeyi teslim etmekten gelir. Taoistler evrenle akma gereğinden bahsederken, Stoacılar yalnızca erdemi gerçekten iyi olarak adlandırmanın disiplinli eyleminde ısrar eder. Etraflarında kaos körüklenirken, onların hegemonikon'u (iç komuta merkezi), hiçbir ateşin ihlal edemeyeceği bir kale gibi sarsılmaz durur.

Bu, Budizmin kurtuluş vizyonuyla keskin bir tezat oluşturur. Stoacılık saldırılamaz bir benlik etrafında duvar örerken, Budizm kuşatılmış o 'ben' kalesinin en başından beri gerçek olup olmadığını sorgular. Budist doktrin anattā (bensizlik; ayrı bir benliğin yokluğu), Stoacıların sağlamlaştırmak için bu kadar çok çalıştığı ayrı bir benlik fikrini çözerek dağıtır.

Varoluşçuluk ve Özgürlüğün Ağırlığı

Varoluşçuluk bizi derin bir gerçekle yüzleştirir: özgürlük sadece bir kurtuluş değil, kişisel bir sorumluluktur. Sartre ve de Beauvoir gibi varoluşçu filozoflar için özgürlük hem bir armağan hem de bir yüktür, çünkü her birey, özünü, doğası gereği kayıtsız hatta saçma olan bir evrende şekillendirmekten sorumludur. Yukarıdan dayatılan önceden tanımlanmış senaryolar, doğuştan gelen anlamlar yoktur. Sartre'ın ifade ettiği gibi, özgür olmaya mahkumuz —önce varlığa fırlatılırız, sonra özümüzü, verdiğimiz her seçimle oymak için geriye bırakılırız.

Bu, özgürlüğün çıplak halidir; yanılsamasız, mazeretsiz. Boşluğa bakma ve yine de seçme; sonuçlarına tek başımıza katlanacağımızı bilerek hareket etme cesaretini talep eder. Her karar, kim olduğumuzun hikayesini yazar ve bununla birlikte yazarlığın baş döndürücü yükü gelir. Stoacılığın disiplinli geri çekilmesi veya Budizmin benlikten kurtuluşunun aksine, varoluşçuluk kaosun tam içinde durmaya, özgürlüğü bir huzur olarak değil, sürekli bir 'oluş' olarak kucaklamaya zorlar. O bir varış noktası değil, yürüme eylemidir: sonsuz, bazen ürpertici, bir kendini inşa etme eylemi.

Anti-Psikiyatri İsyanı: Teşhisin Ötesinde Özgürlük

Toplumsal uyumun kafesini açarak tehlikeli bir soru soralım: Ya gerçek mücadele zihinde değil, onu etiketleyen sistemlerdeyse? Laing ve Szasz, psikiyatriyi bir iyileştirme aracı olarak değil, bir kontrol mekanizması —ıstırabı veya tuhaflığı toplumun yüzeyindeki çatlakları açığa çıkaranları susturmanın bir yolu— olarak gördü.

Laing, klinik bakışı, sözde deliliği çok daha insani bir şeyle, kırık bir dünyaya karşı varoluşsal bir çığlıkla yeniden çerçeveleyerek parçaladı. Şizofreni bir kişilik bozukluğu değil, başkalarının görmeyi reddettiği gerçeklerde boğulan kişilere verilen bir etiketti. Onun çalışması, kurumların acıyı nasıl patolojileştirdiğini, yabancılaşmayı tedavi edilebilir semptomlara dönüştürdüğünü ortaya koydu. Öyleyse gerçek özgürlük, kişinin kendi umutsuzluğuna sahip olma hakkı, bir işlev bozukluğu olduğu söylenmeden ıstırabı deneyimleme hakkı demekti.

Szasz daha da ileri gitti: zihinsel hastalık, uyumu sağlamak için kullanılan bir efsaneydi. Özgürlük bir şey ifade edecekse, farklı, hatta sıkıntılı olma hakkını da içermeliydi. O, teşhisleri, mücadeleleri meta haline getiren dilsel prangalar olarak gördü. Ona göre özgürleşme, içsel yaşamlarımızı bozuklukların kelime dağarcığına teslim etmeyi bıraktığımızda başlıyordu.

Bu, özgürlüğün en patlayıcı haliydi; sadece baskıya direnmek değil, onun sizi etiketleme hakkını reddetmekti de. Toplum uyum talep ederken, anti-psikiyatri kişinin kendi zihni üzerinde egemenlik talep ediyordu. Sağlık değil, özgünlük. Bu özgünlük dışarıdaki dünyaya kaos gibi görünse bile.

Düşünmeye Devam

Bu düşünceler, Stoacı'nın disiplinli zihninden varoluşçu felsefenin meydan okuyan kendini inşa etmeye, Budizm'in egodan kurtuluşundan anti-psikiyatrın etiketler üzerine konumlanışına, tek bir acil sorunun etrafında döner: Bizi tanımlayan bir dünyada özgür olmak ne anlama gelir?

Özgürlük zincirlerin yokluğu mu, yoksa onları hafifçe taşıyacak güç mü? Özgürlük 'ben'in ötesine geçip 'biz'i kucaklayacak şekilde evrilebilir mi?

Özgür olmak, ne dünyadan kaçmak ne de ona hükmetmektir; onun içinde gözleri açık ilerlemektir. Kendimize karşı sorumlu, birbirimize karşı hesap veren ve bizi şekillendiren sistemlere uyanık olarak.